დინოზავრები მიწისზედა ხერხემლიანი ცხოველების ზერიგი, რომლებიც დედამიწაზე 160 მილიონ წელზე მეტხანს დომინირებდნენ მეზოზოურ ერაში დაწყებული ტრიასული პერიოდიდან (მიახლოებით 225მლნ. წლის წინ) დამთავრებული ცარცული პერიოდით (დაახლოებით 65 მლნ. წლის წინ), მათი უმრავლესობა გადაშენდა ორი პერიოდის – ცარცული და მესამეულის მიჯნაზე, როდესაც დაიწყო ცხოველების და მცენარეების სახეობების ფართომასშტაბიანი გაქრობა მოკლე გეოლოგიური ისტორიის პერიოდში. დინოზავრების ნაშთები დედამიწის ყველა კონტინენტზეა აღმოჩენილი. პალეონტოლოგების მიერ აღწერილია 500–ზე მეტი სხვადასხვა ჯიში და 1000–ზე მეტი სხვადასხვა სახეობა, რომლებიც მკვეთრად იყოფიან ორ ჯგუფად ფრინველმენჯა და ხვლიკმენჯა დინოზავრებად.

დასახელების (სახელის) ეტიმოლოგია

ტერმინი დინოზავრი ინგლისელი ბიოლოგის რიჩარდ ოუენის მიერ იქნა შემოღებული 1842 წელს, რათა აღეწერა პირველი უძველესი ხვლიკების გაქვავებული ნაშთები, რომლებიც თავისი ზომებით აოცებდნენ მეცნიერებს. სიტყვა მომდინარეობს ბერძნულიდან δεινός (deinos) საშიში, საშინელი და σαῦρος (sauros) ხვლიკი. მიუხედავად იმისა, რომ დინოზავრების ტაქსონომიური სახელი ხშირად მოიაზრება, როგორც გარკვეული მითითება კბილებზე, ბრჭყალებზე და სხვა შიშისმომგვრელ თავისებურებებზე, სინამდვილეში ოუენმა ეს ტერმინი მათი ზომების და სიდიდის აღსანიშნავად შემოიღო. თავისი შეხედულებების განმარტებისას ოუენი დინოზავრებს მოიხსენიებდა მეორეული პერიოდის სქელკანიანებად. მე–19 ს–ში სქელკანიანებს აკუთვნებდნენ მსხვილ და მასიურტანიან ბეჰემოტებს, სპილოებს და მარტორქებს. მეორეულ პერიოდად თვლიდნენ მეზოზოურ ერას.

კვლევების (შესწავლის) ისტორია

გიგანტურ ძვლებს, რომლებსაც ანტიკურ ხანაში მიწაში პოულობდნენ, თვლიდნენ რომ ისინი ტროას ომების ეპოქის გმირების ნაშთები იყო, შუა საუკუნეებში და მეცხრამეტე საუკუნემდე ეგონათ გიგანტების ნაშთები, რომლებიც მოხსენიებულნი არიან ბიბლიაში და რომლებიც დაიღუპნენ წარღვნის დროს; შორეულ აღმოსავლეთში მიაჩნდათ დრაკონის ძველბად და სამკურნალო თვისებებს მიაწერდნენ.

1824 წელს სამეფო გეოლოგიური საზოგადოების პრეზიდენტი უილიამ ბაკლენდი გამოვიდა მოხსენებით, რომელიც ეხებოდა 1815 წელს  სტოუნფილდში (ოქსფორდშირის საგრაფო) აღმოჩენილ რამდენიმე ძვალს და წარღვნამდელი ცხოველის ფრაგმენტებს. დახმარებისთვის მიმართა შედარებითი ანატომიის ცნობილ სპეციალისტს ჯორჯ (ჟორჟ) კიუვეს. ბაკლენდმა თავისი აღმოჩენა მიიჩნია გიგანტური მტაცებელი ხვლიკის ნაშთად (ლათ.sauria) და შესაბამისად უწოდა მას მეგალოზავრი დიდი ხვლიკი.

ლინეევის საზოგადოების მოქმედმა წევრმა, ქირურგმა (ლუისიდან, სასეკის საგრაფო) გიდეონ მანტელმა 1826 წელს გეოლოგიურ საზოგადოებას ანალოგიური სახით წარუდგინა მის მიერ ნაპოვნი მანამდე უცნობი სახეობის კბილი, რომელსაც უწოდა იგუანოდონი (სიტყვასიტყვით იგუანოკბილა), რადგან ნაპოვნი კბილი ძალიან ჰგავდა ხვლიკ იგუანასას. 1833 წელს მანვე დაახასიათა (აღწერა)ჰილეოზავრი ანკილოზავრების ჯავშნისებრთა ხვლიკების სახეობა.

1842 წელს ინგლისელმა ბიოლოგმა რიჩარდ ოუენმა დაამტკიცა ამ სამი სახეობის უეჭველი მსგავსება ერთმანეთთან და მათი განსხვავებულობა თანამედროვე რეპტილიებისგან, გამოყო ისინი განსაკუთრებულ ქვეჯგუფად და უწოდა Dinosauria (საშინელი ხვლიკები).

1858 წელს ა.შ.შ–ში აღმოჩენილმა კარგად შემონახულმა ჰადროზავრის ჩონჩხმა უარყო მანამდე გავრცელებული წარმოდგენა იმაზე, რომ დინოზავრები იყვნენ ოთხფეხა ცხოველები და დაამტკიცა, რომ დინოზავრებს შეეძლოთ ორ ფეხზე სიარული. შემდგომი, რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში იქნა აღმოჩენილი დინოზავრების ძირითადი ჯგუფების უმრავლესობა; ამაში მნიშვნელოვანი დამსახურება მიუძღვის ამერიკელ პალეონთოლოგს გოფონილ მარშს და ედვარდ კოპს, რომლებმაც აღმოაჩნეს და საერთო ჯამში 142 ახალი სახეობა აღწერეს, მათ შორის აპათოზავრი და ბრონტოზავრი (შემდგომში ესენი ერთიდაიგივე ჯგუფს მიაკუთვნეს), დიპლოდოკი და სტეგოზავრი, მონოკლონი, ტრიცერატოპსი და სხვები. მასალების დაგროვებამ შესაძლებელი გახადა დინოზავრები დაყოფილიყო ფრინველმენჯიან და ხვლიკმენჯიან ოჯახებად.

მეოცე საუკუნის პირველ ნახევრამდე მეცნიერთა საზოგადოებების უმრავლესობა არასწორად ვარაუდობდა, რომ დინოზავრები იყვნენ მოდუნებული, მოუხერხებებლი ცხოველები. 1970 წლიდან ჩატარებული კვლევების უმრავლესობამ აჩვენა, რომ დინოზავრები იყვნენ აქტიური ცხოველები მომატებული მეტაბოლიზმით და ახასიათებდათ მრავალრიცხოვანი თვისებები სოციალური ურთიერთქმედებისთვის.

1964 წელს დეინონიხის აღმოჩენამ ახალი სამეცნიერო რევოლუცია მოახდინა, დინოზავრის აღნაგობიდან გამომდინარე ნათელი იყო  იგი სწრაფად გადაადგილდებოდა, რაც იმის დასკვნის საშუალებას იძლევა რომ იგი თბილსისხლიანი იყო.  იდეა დინოზავრების თბილსისხლიანობის შესახებ აიძულებდა გადაეხედათ ძველი წარმოდგენებისთვის, რომლებიც არსებობდა მათ ფიზიოლოგიაზე და ქცევებზე, ამის დადასტურება გამოჩნდა 1979 წელს, როცა მიღებულ იქნა მტკიცებულება ხვლიკების დედურ ინსტიქტებზე და მათ სოციალურ ქცევევბზე (ინკუბაცია, დაცვა და კვება პატარების). დეინონიხის ზედა კიდურების შედარებამ ფრინველის ფრთასთან წარმოშვა მათი სიახლოვის და ფრინველების დინოზავრებიდან წარმოშობის ვარაუდი (ან საერთოდ ამ ზერიგთან კუთვნილებისა), ამის დამამტკიცებებლი გახდა მოგვიანებით აღმოჩენილი ბუმბულის კვალი რიგ დინოზავრებზე. 2005 წელს მეცნიერებს შესაძლებლობა მიეცათ ტირანოზავრის შემორჩენილი რბილი ქსოვილებიდან გამოეყოთ კოლაგენი და მისი ქიმიური შემადგენლობა გამოეყენებინათ, როგორც კიდევ ერთი მტკიცებულება იმისა რომ თანამედროვე ფრინველები ენათესავებიან დინოზავრებს.

აწმყო დრო

რიგი მეცნიერებისა ამტკიცებს, რომ დინოზავრების სახეობებიდან, რომლებიც აღწერილია, მესამედი არც არსებულა. მანამდე უცნობი ხვლიკების სახეობები მეცნიერებს ეგონათ უკვე აღწერილი დინოზავრები მათი განვითარების სხვ.სხვ. სტადიაზე. სხვა მეცნიერების მასშტაბურმა კვლევებმა აჩვენა, ყველა სახის დინოზავრის დასახელებიდან დაახლოებით 50% იყო არასწორი.

დღესდღეობით იკვეთება ორი ურთიერთსაწინააღმდეგოდ მიმართული ტენდენცია დინოზავრების სისტემატიკაში. იმ დროს, როდესაც პალეონთოლოგების ერთი ნაწილი აგრძელებს არსებული ტაქსონების განადგურებას, ამა თუ იმ ნიშნით ახალი სახეობების და ჯიშების გამოყოფას უკვე არსებულისგან, მათი სხვა კოლეგები ეჭვის ქვეშ აყენებენ ადრე აღწერილი სახეობების კორექტულობას. ასე მაგალითად 2007 წელს ჯეკ ჰორნერმა Nanotyrannus–ის ქალის შესწავლით დაასკვნა, რომ ეს დინოზავრი სინამდვილეში არის ახალგაზრდა Tyrannosaurus. 2010 წელს Journal of Vertebrate Paleontology–ში დაიბეჭდა მონტანის (Montana State University) სახელმწიფო უნივერსიტეტის პალეონთოლოგების სტატია, სადაც ასევე საუბარია იმაზე, რომ Triceratops და Torosaurus არის ერთიდაიგივე სახეობის ზრდის სხვ.სხვ სტადია. იმავე წელს იელის უნივერსიტეტის სხვა მეცნიერებმა აღწერეს დინოზავრების ახალი ჯიში Mojoceratops, რომლის ძვლებსაც ადრე აკუთვნებდნენ Chasmosaurus–ისას.

წარმოშობა და ევოლუცია

წინაპრები

რეპტილიები დედამიწაზე სახლობდნენ ჯერ კიდევ დინოზავრების გამოჩენამდე. კიდურები განთავსებული ჰქონდათ ტანის გვერდებზე, როგორც თანამედროვე ხვლიკების უმრავლესობას. დაახლოებით 300 მლნ. წლის წინ კარბონული პერიოდის დროს მოხდა გლობალური დათბობა, რამაც მეცნიერების აზრით გაანადგურა ტროპიკული ხეები და გამოიწვია ევოლუციური აფეთქება რეპტილიებს შორის. ყოველი მოსახლე აღმოჩნდა ჩაკეტილი მცირე სამოსახლო გარემოში და თითოეულმა მათგანმა დაიწყო თავისებური განვითარება, რამაც მრავალფეროვნების ზრდა გამოიწვია.

შემდეგ გამოჩნდნენ დინოზავრების წინაპრები არქოზავრები (გაბატონებული ხვლიკები). არქოზავრების გამოჩენა მიმდინარეობდა ტერაფსიდების მასიური (მაგრამ არა სრული) გადაშენების პარალელურად, პერმული და ტრიასული პერიოდების მიჯნაზე (იხ. მასიური პერმული გადაშენება). ტრიასული პერიოდის დასაწყისში გაჩნდა ბევრი ახალი სახეობა.

ადრეული დინოზავრებისთვის დამახასიათებელი მნიშვნელოვანი ნიშნები, რომლებიც არ ჰქონდათ ტეკოდონტების უმრავლესობას, დაკავშირებული იყო ტანის მდგომარეობასთან და ლოკომოციის ხასიათთან (ან უნართან). უკანა კიდურები პრაქტიკულად ხდება ვერტიკალური და მათი სიგრძე უფრო მოკლე წინა კიდურებთან შედარებით იძლევა დასკვნის საშუალებას დინოზავრების ორ ფეხზე სიარულისას.

ტერაფსიდების მაღალი ფორმები თავისი ორგანიზაციით ძალიან ახლოს იყო ერთგასავლიან ძუძმწოვრებთან და ზოგიერთი მოსაზრებით ჰქონდათ სარძევე ჯირყვლები და ბეწვი. თერომორფების უეცარი კლება (შემცირება) და ნამდვილი ხვლიკების აყვავება ერთერთი ყველაზე დამაინტრიგებელი გამოცანაა პალეონთოლოგიაში.

დინოზავრები თავის წინაპრებს არქოზავრებს დაშორდნენ დაახლოებით 20მლნ. წლის შემდეგ, მასიური პერმული გადაშენებიდან, რომელმაც დედამიწაზე გაანადგურა დაახლოებით 95% სიცოცხლე. დღედღეობით ყველაზე ძველი დინოზავრის ნაშთები დაახლოებით 230 მილიონი წლისწინანდელია. თუმცა 2010 წელს ამერიკელი, გერმანელი და სამხრეთაფრიკელი პალეონთოლოგების ჯგუფმა სამეცნიერო სამყაროს წარუდგინა ერთობლივი ნაშრომი, რომლის თანახმადაც დედამიწაზე პირველი დინოზავრები სახლობდნენ რამდენიმე მილიონი წლით ადრე, ვიდრე თვლიდნენ. თავისი დასკვნები მათ გააკეთეს ახალი დინოზავრისმაგვარი რეპტილიის Asilisaurus kongwу ნაშთების გაანალიზებით, რომელიც არის დინოზავრების სახეობის მონათესავე და ცხოვრობდა 245–240 მლნ. წლის წინ. მეცნიერები ამბობენ, რომ უკვე იმ (ამ) დროს განსხვავება ყველაზე ადრეულ დინოზავრებსა და Dinosauriformes–ს შორის იყო არსებითი, შესაბამისად დინოზავრების საერთო წინაპარი უფრო ადრე გამოეყო Ornithodira–ს ჯგუფს, ვიდრე ამას ადრე მიიჩნევდნენ.

ერთერთი ჰიპოთეზის თანახმად, დინოზავრების ორივე დანაყოფი (რიგი) პირველად თანამედროვე სამხრეთ ამერიკის ტერიტორიაზე გამოჩნდა და შემდეგ გავრცელდა ტრიასული პერიოდის განმავლობაში 230–დან – 199 მლნ. წლის წინ მთელ პანგეაზე (მთელ დედამიწაზე).

პირველი დინოზავრები

დღესდღეობით ცნობილ ყველაზე ადრეულ დინოზავრად ითვლება სტავრიკოზავრი, რომელიც ცხოვრობდა 228 მლნ. წლის წინ. მისი ნაწილობრივი ჩონჩხი აღმოჩენილ იქნა შუა ტრიასული პერიოდის დალექილ ფენებში თანამედროვე ბრაზილიის ტერიტორიაზე. ეს იყო ბარძაყის ძვალზე გრძელი წვივის ძვალი და კიდურების (ღრუს) ძვლები, როგორებიც დამახასიათებელია მორბენალი ცხოველებისთვის. 1963 წელს აღწერილ იქნა ერეროზავრი, რომელიც აღმოჩენილ იქნა გვიანი ტრიალული პერიოდის დანალექ ფენებში არგენტინის ჩრდილოეთ–დასავლეთით. ნაშთების ფრაგმენტულობიდან გამომდინარე მისი ზუსტი კლასიფიკაცია ვერ განისაზღვრა. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც 1988 წელს იქნა აღმოჩენილი ქალის უფრო სრული ჩონჩხი, იგი ძირითადად კლასიფიცირდა, როგორც პრიმიტიული ტეროპოდი. თანამედროვე მექსიკის ტერიტორიაზე Tawa hallae–ს სახეობის აღმოჩენამ დაადასტურა ერეროზავრსა და უფრო გვიანდელ ტეროპოდებს შორის კავშირი (მტაცებელი დინოზავრები). ერეროზავრის სიგრძე 4 მეტრს აღწევდა და 200–250 კილოგრამს იწონიდა, ქალა გრძელი და წვრილი ჰონდა და არ გააჩნდა უფრო გვიანდელი ტეროპოდებისთვის დამახასიათებელი ნიშნები, უკანა კიდურების აღნაგობა ასევე დამახასიათებელი იყო ადრეული დინოზავრებისა. ერეროზავრის აღმოჩენიდან ოთხი წლის შემდეგ, არგენტინაში ნაპოვნი იქნა კიდევ ერთი გვიანდელი დინოზავრის ეორაპტორის ჩონჩხი, რომელიც ცხოვრობდა 228–235 მლნ. წის წინ. გარეგნულად იგი სხვა რეპტილიების მსგავსი იყო, მაგრამ კბილების და ძვლების თავისებურება საშუალებას იძლევა იგი მივაკუთვნოთ პრიმიტიულ ტეროპოდებს. პალეონთოლოგებს მიაჩნიათ, რომ ეორაპტორი ჰგავს ყველა დინოზავრის საერთო წინაპარს. თუ ეს მოსაზრებები მართალია, მაშინ მის თვისებებზე დაყრდნობით შეიძლება ითქვას, რომ პირველი დინოზავრები იყვნენ პატარა ორფეხიანი მტაცებლები. ამ ვარაუდს მხარს უჭერს პრიმიტიული, დინოზავრისმსგავსი ორნიტოდირების, ისეთების როგორებიცაა მარაზუხი და Lagerpetonს აღმოჩენა; გაქვავებული რეპტილიების მონაცემების ანალიზი დანამდვილებით ამტკიცებს იმას, რომ ისინი ორ ფეხზე დადიოდნენ და პატარა ზომისები იყვნენ.

ფრინველმენჯა დინოზავრების პირველ, ყველაზე ცნობილ ჯგუფს წარმოადგენენ Fabrosauridae (ფაბროზავრიდები). მათგან ყველაზე ადრეული პიზანოზავრი (Pisanosaurus) აღმოჩენილია თანამედროვე არგენტინის ტერიტორიაზე ზედა ტრიასულ ქანებში. ფაბროზავრიდებიდან ყველაზე კარგად შესწავლილია ლესოტოზავრების ჯიში, სამხრეთ აფრიკის იურული პერიოდის დანალექებიდან (ან ქანებიდან). როგორც ყველა სხვა ფაბროზავრიდები, მისი სიგრძეც 1 მტრს აღწევდა. უკანა კიდურების სტრუქტურა დამახასიათებელია ბიპედალური ცხოველებისთვის, წვივის დიდი ძვალი მნიშვნელოვნად გრძელია ბარძაყისაზე. ჩონჩხის ზოგიერთი ნაწილები ამგვარივე ადრეული ტეროპოდის მსგავსია, მაგრამ მენჯის ძვლებით, კბილებით და ქალის წყობით უკვე აქვთ ფრინველმენჯა დინოზავრებისთვის დამახასიათებელი ნიშნები.

დინოზავრების ევოლუციის ყველაზე ადრეულ ეტაპებზე დედამიწის გარემო დასახლებული იყო სხვ.სხვ. სახეობების არქოზავრებით და ტერაფსიდებით, ისეთებით როგორებიც არიან ეტოზავრები, ცინოდონტები, დიცინოდონტები, ორნიტოზუქიდები, რინქოზავრები და სხვ. როგორც ჩანს, ტრიასული პერიოდის ბოლოს დინოზავრებმა გაუძლეს ხანგრძლივ კონკურენციას მოცემულ ცხოველებთან, სანამ გაიმარჯვებდნენ და აყვავების ხანას მიაღწევდნენ. თუმცა ზოგიერთი მეცნიერი ფიქრობს, რომ დინოზავრების გაბატონებული მდგომარეობა მიღწეული იყო არა მათი უპირატესობით სხვა ცხოველებზე, არამედ შემთხვევითობით. კარნულ ერაში დინოზავრები არ ხასიათდებიან სახეობებისა და რაოდენობის მდგრადი ზრდით, აქედან გამომდინარე მათ კონკურენცია უნდა გაეწიათ ცხოველების სხვა ჯგუფებისთვის, რათა დაეკავებინათ მათი ნიშები. ამის ნაცვლად ისინი იყვნენ ძალიან იშვიათები. ცხოველთა სამყაროს საერთო რაოდენობის 1–2 % შეადგენდნენ. ნორიულ საუკუნეში, რამდენიმე სხვა სახეობის გარქობის შემდეგ, ისინი გახდნენ ფაუნის არსებითი კომპონენტები, წარმოადგენდნენ ცოცხალი არსებების უკვე 50–90%. დაახლოებით 200 მილიონი წლის წინ მოხდა ე.წ. ტრიასული გადაშენება. ამ მოვლენამ საბოლოოდ გამოთავისუფლა ეკოლოგიური ნიშა, დაწყებული იურული პერიოდიდან, გახსნა განვითარების შესაძლებლობები ისეთი ჯგუფებისთვის, როგორებიც არიან ნიანგომორფები, პთეროზავრები, ძუძუმწოვრები, კუები და სხვები.

დივერსიფიკაცია ცარცულ პერიოდში

სტატისტიკური კვლევები, დაფუძნებული არსებულ პალეონთოლოგიურ მასალებზე, იძლევა ვარაუდის საშუალებას, რომ დინოზავრების მრავალფეროვნება, ანუ სახეობების რიცხვი, გაიზარდა გვიანდელ ცარცულ პერიოდში.

თუმცა, 2008წლის ივლისში გრემ თ. ლოიდმა და მისმა კოლეგამ წამოაყენეს მტკიცებულება, რომ ეს აშკარა მრავაფეროვნება წარმოადგენს ილუზიას, რაც გამოწვეულია იმით, რომ გვიანდელი ცარცული პერიოდის ჯიშები უფრო მეტად არის შესწავლილი, ვიდრე იურული და ტრიასული პერიოდისა. (ამის სანაცვლოდ) მათ დაწერეს სტატია იმის შესახებ, რომ გვიანდელ ცარცულ პერიოდში მნიშვნელოვანი დივერსიფიკაცია განიცადეს დინოზავრების მხოლოდ ორმა ჯგუფმა ჰადროზავრებმა და ცეტაროფსებმა. შუა ცარცულ პერიოდში ყვავილოვანი ფარულთესლოვქნი მცენარეები ხმელეთის ეკოსისტემის დიდ ნაწილს შეადგენდნენ, მაშინ როდესაც ადრე დომინირებდნენ შიშველთესლოვნები, ისეთები როგორებიცაა წიწვოვანი ჯიშები. დინოზავრების კოპროლიტები (გაქვავებული ექსკრემენტები) მიანიშნებენ იმაზე, რომ მაშინ როდესაც ზოგიერთი მათგანი ჭამდა დაფარულთესლიან მცენარეებს, ბალახისმჭამელი დინოზავრების უმრავლესობა ძირითადა იკვებებოდა შიშველთესლიანი მცენარეებით. ამავე პერიოდში ბალახისმჭამელი მწერები და ძუძუმწოვრები ვითარდებოდნენ ძალიან ჩქარა და მრავალმხრივ, რომ თავისი ინტერესებისთვის მოეხმარათ მცენარეული საკვების ახალი სახეობა, ხვლიკები, ქვეწარმავლები, ნიანგები და ფრინველები ასევე მრავალმხრივ ვითარდებოდნენ ამ დროს. ლოიდმა და მისმა კოლეგებმა ივარაუდეს, რომ დინოზავრების მიერ უარყოფამ მრავალმხრივად განვითერბულიყვნენ ეკოსისტემის ცვლილების გამო, გამოიწვია მათი გადაშენება.

საცხოვრებელი გარემო, კლასიფიკაცია

დინოზავრები მიეკუთვნებიან არქოზავრების ჯგუფს, ანუ გაბატონებული რეპტილიები. ამავე ჯგუფს მიეკუთვნებიან აგრეთვე ნიანგები, ფთეროზავრები და ტეკოდონტები.

ფილოგენეტიკურ სისტემაში დინოზავრები წესისამებრ განიხილებიან როგორც ჯგუფი, რომელიც შედგება ტრიცერატოპსებისგან, ნეორნიტებისგან (თანამედროვე ფრინველები), მათი საერთო წინაპრებისგან და შთამომავლებისგან. გარდა ამისა ზოგიერთი მეცნიერი აყენებს წინადადებას, რომ დინოზავრები განსაზღვრულ იქნენ საერთო წინაპრებთან მეგალოზავრთან და იგუანოდონთან მიმართებაში, რადგანაც სწორედ ეს ორი იყო იმ პირველი სამი ჯიშიდან, რომლების ციტირებაც გააკეთა რიჩარდ ოუენმა, როდესაც პირველად დაყო დინოზავრები ჯგუფებად.

როგორც არ უნდა იყოს ორივე ადრინდელი განსაზღვრება დინოზავრებს გამოჰყოფს, როგორც ზერიგს, რომელსაც მიეკუთვნება ორი დიდი რიგი, განსხვავებულნი მენჯის აგებულებით: ხვლიკმენჯიანები (Saurischia) და ფრინველმენჯიანები (Ornithischia). დინოზავრების დაყოფა ამ ორ რიგად შემოღებულ იქნა 1887წელს ბრიტანელი პალეონთოლოგის გარი სილის მიერ (Harry Seeley). დასახელება პირობითია, რადგან ხვლიკმენჯა დინოზავრების მენჯის აღნაგობა ნამდვილად არ ჰგავს ხვლიკისას და ფრინველები წარმოიშვნენ არა ფრინველმენჯა, არამედ ხვლიკმნეჯა დინოზავრებიდან.

ხვლიკმენჯიანები დინოზავრების რიგი ბოქვენის ძვლებით, თავიდან წინ მიმართულით (როგორც ნიანგებს აქვთ). ზოგიერთ შედარებით გვიანდელ ხვლიკმენჯებს ბოქვენის ძვალი უხდებათ უკან მიმართული (როგორც ფრინველებს). ფრინველმენჯებს ბოქვენის ძვალი თავიდანვე უკან აქვთ მიმართული.

ამ განსხვავებების მნიშვნელობა არ არის ნათელი. ორივე ჯგუფში არიან როგორც ოთხფეხა ასევე ორფეხა ფორმები, თუმცა სწორედ ამ მახასიათებლებით განისაზღვრება დინოზავრების მიკუთვნება ამა თუ იმ ჯგუფთან, მიუხედავად მათი ზომებისა, კვებისა და გადაადგილების შესაძლებლობებისა.

უფრო გასაგებია განსხვავებები ჯგუფებს შორის ყბების და კბილების წყობაში. ხვლიკმენჯა დინოზავრებს კბილები განლაგებული აქვთ ყბების კიდეებზე ერთ წყებად, რომლებიც დრუნჩის (სახის) ბოლომდე მიდის. თითოეული კონუსური ან საღეჭი ფორმის კბილი ზის ცალკეულ ღრმულში. ფრინველმენჯა დინოზავრებს ქვედა ყბის წინა ნაწილში განთავსებული ჰქონდათ უკბილო ფრონტალური ძვალი, ხშირად აკლდათ ზედა ყბის წინა კბილებიც (არ ჰქონდათ). ბევრ ფრინველმენჯას ჰქონდა რქის ნისკარტი, როგორც კუებს.

ხვლიკმენჯიან დინოზავრებს მიეკუთვნებიან ტეროპოდები (ცხოველისფეხებები) და ზავროპოდომორფები (ხვლიკისფეხებები). ტეროპოდების ქვერიგი მოიცავს ყველა მტაცებელ ხვლიკს, რომელთაგან შედარებით მსხვილი და ცნობილია  ტირანოზავრი. მიიჩნევა, რომ მცირე ზომის ტეროპოდებიდან წარმოიშვნენ ფრინველები. ზავროპოდომორფები ძირითადად მსხვილი დინოზავრები, რომლებსაც ჰქონდათ კუდი, გრძელი კისერი და სვეტისმაგვარი ფეხები. ისინი იყოფიან ზავროპოდებად (ბრაქიოზავრები, აპატოზავრები, დიპლოდოკები და სხვა) და პროზავროპოდებად (ანუ ზავროპოდების წინაპრებად).

ფრინველმენჯიანების რიგი მოიცავს შემდეგ ჯგუფებს: სტეგოზავრი (დისკოიანი ხვლიკები, რომლებსაც დისკოები განლაგებული აქვთ ხერხემლის გასწვრივ; ანკილოზავრები (გაძვალებული ხვლიკები) რომლებსაც მთლიანი ტანი დაფარული აქვთ ძვლიანი ჯავშნით; ცერატოპსები (რქიანი ხვლიკები), ყველაზე მეტად ცნობილია ტრიცერატოფსი; პაქიცეფალოზავრი (სქელთავიანი ხვლიკები) თავებით, დაფარული ძვლიანი ბაკნით; ორნიპოდები (ფრინველისფეხიანები), რომლებისთვისაც დამახასიათებელია გადაადგილება უპირატესად  ორ ფეხზე (ბიპედალურობა), ამის ყველაზე ცნობილი წარმომადგენელია იგუანოდონი.

ტრადიციული კლასიფიკაციის თანახმად, სტეგოზავრებს და ანკილოზავრებს აერთიანებენ ტირეოფორების ქვეჯგუფში (მახვილისებური), ცერატოპსებს და პაქიცელოზავრებს მარგინოცეფალების ქვეჯგუფში (თავფოჩიანები) და მესამე ქვეჯგუფად თვლიან ორნიტოპოდებს. ახალი კლასიფიკაციის მიხედვით გამოყოფენ ორ ქვეჯგუფს: ტირეოფორებს და ცერაპოდებს, ბოლოს აკუთვნებენ ორნიტოპოდებს, ცერატოპსებს და პაქიცეფალოზავრებს როგორც ინფრაჯგუფს.

ეს განსაზღვრებები მოცემულია დინოზავრებზე სამეცნიერო კონცეფციების უკეთესად წარმოსადგენად, რომლებიც ასახავენ ფილოგენეტიკურ სისტემას. ტერმინების მნიშვნელობების დაკონკრეტება განკუთვნილია იმისთვის, რომ თავიდან იქნას აცილებული გაუგებრობა, თუ რას ნიშნავს ტერმინი დინოზავრი.

ხვლიკმენჯიანთა ჯგუფი

ტეროპოდების ქვეჯგუფი (Theropoda)
ჰერერაზავრიდების ოჯახი (Herrerasauridae)
ცელოფიზოიდების ზეოჯახი (Coelophysoidae)
ცერატოზავრების ინფრაჯგუფი(Ceratosauria)
აბელიზავრიდების ოჯახი (Abelisauridae)
(არ არის წოდება) ტეტანური (Tetanurae)
Megalosauroidea ზეოჯახი (Spinosauroidea)
კარნოზავრების ინფრაჯგუფი (Carnosauria)
ცელუროზავრების ინფრაჯგუფი(Coelurosauria)
ტირანოზავროიდების ზეოჯახი (Tyrannosauroidea)
Coeluridae ოჯახი
დრიპტოზავრიდების ოჯახი (Dryptosauridae)
პროცერატოზავრიდების ოჯახი (Proceratosauridae)
ტირანოზავრიდების ოჯახი (Tyrannosauridae)
(არ არის წოდება) ორნიტომიმოზავრები (Ornithomimosauria)
(არ არის წოდება) Maniraptora
(არ არის წოდება) Oviraptoriformes
ტერიზინოზავროიდების ზეოჯახი (Therizinosauroidea)
ტერიზინოზავრიდების ოჯახი (Therizinosauridae)
ალკსაზავრიდების ოჯახი (Alxasauridae)
(არარის წოდება) ოვირაპტოროზავრები (Oviraptorosauria)
დეინონიხოზავრების ინფრაჯგუფი (Deinonychosauria)
ტროოტონდიტების ოჯახი (Troodontidae)
დრომეოზავრიდების ოჯახი (Dromaeosauridae)

ფრინველების კლასი (Aves)

ზავროპოდომორფების ქვეჯგუფი (Sauropodomorpha)
ტეკოდონტოზავრების სახეობა(Thecodontosaurus)
პროზავროპოდების ინფრაჯგუფი(Prosauropoda)
ზავროპოდების ინფრაჯგუფი(Sauropoda)
Diplodocoidea ზეოჯახი
Titanosauriformes ზეოჯახი
ბრაქიოზავრიდების ოჯახი(Brachiosauridae)
(არ არის წოდება) ტიტანოზავრები(Titanosauria)

ფრინველმენჯიანთა ჯგუფი

ჰეტეროდონტოზავრიდების ოჯახი(Heterodontosauridae)
ტირეოფორების ქვეჯგუფი(Thyreophora)
Stegosauria ინფრაჯგუფი
ანკილოზავრების ინფრაჯგუფი(Ankylosauria)
(არ არის წოდება) ცერაპოდები(Cerapoda)
Marginocephalia ქვეჯგუფი
პაქიცეფალოზავრების ინფრაჯგუფი (Pachycephalosauria)
ცერატოპსების ინფრაჯგუფი (Ceratopsia)
პსიტაკოზავრიდების ოჯახი  (Psittacosauridae)
პროტოცერატოპსიდების ოჯახი (Protoceratopsidae)
ცერატოპსიდების ოჯახი (Ceratopsidae)
ორნიტოპოდების ქვეჯგუფი  (Ornithopoda)
ჰიფსილოფოდონტიდების ოჯახი  (Hypsilophodontidae)
იგუანოდონტების ინფრაჯგუფი (Iguanodontia)
Iguanodontidae ოჯახი

პალეონთოლოგებს შორის არსებობს დიდი კონსენსუსი, რომ დინოზავრების უახლოეს მონათესავე მცხოვრებლებად ითვლებიან ფრინველები, რომლებიც წარმოიშვნენ მცირე ზომის მტაცებელი დინოზავრებიდან. გაქვავებული ნაშთების თანამედოვე კვლევებმა აჩვენა, რომ ფრინველები წარმოიშვენ დინოზავრი–ტეროპოდების ჯგუფიდან იურულ პერიოდში, პალეონთოლოგების უმრავლესობა მათ მიიჩნევს ერთადერთ დინოზავრების ჯგუფად, რომლებიც შემორჩენ დღევანდლამდე. ამასთან დაკავშირებით კლადისტიკაში ფრინველებს აკუთვნებენ დინოზავრების რიცხვს(სხვანაირად დინოზავრები გამოდიან დაუშვებელ,პარაფილეტიკურ ჯგუფად). კლადისთიკის თვალსაზირისით ფრინველები დინოზავრთა ჯგუფის წარმომადგენლებია, ანუ დინოზავრები არ გადაშენებულან.

Titanosauriformes ზეოჯახი
ბრაქიოზავრიდების ოჯახი(Brachiosauridae)
(არ არის წოდება) ტიტანოზავრები(Titanosauria)

ზოგადი აღწერა

დინოზავრები იყვნენ ხმელეთის დომინანტი ხერხემლიანები მეზოზოურ ერაში, განსაკუთრებით იურულ და ცარცულ პერიოდებში. ცხოველების სხვა ჯგუფები შეზღუდულნი იყვნენ ზომებში, ბიოლოგიურ ნიშაში (მაგალითად ზუზუმწოვრები იშვიათად აღემატებოდნენ თანამედროვე კატის ზომას) და როგორც წესი ხდებოდნენ მტაცებელი დინოზავრების მსხვერპლი. აშკარა გამონაკლისს წარმოადგენს Repenomamus giganticus, ტრიკონოდონტი, რომელიც იწონიდა 12–14 კილოს და რამდენადაც ცნობილია იკვებებოდა მცირე ზომის დინოზავრებითაც, როგორებიცაა ახალგაზრდა ფსიტაკოზავრები.

დინოზავრები იყვნენ მეტისმეტად მრავალფეროვანი ცხოველების ჯგუფი, 2006 წლის კვლევების მონაცემებით აღწერილია 500ზე მეტი სახეობა, სახეობების საერთო რიცხვი, მითითებული პალეონთოლოგიურ მატიანეში, რიცხობრივად შეიძლება აღწევდეს 1850–ს, დახლოებით 75% ჯერ კიდევ არ არის მიგნებული. ადრინდელი კვლევების მონაცემების მიხედვით, სახეობების შესაძლო რიცხვი შეიძლება აღწევდეს 3400–ს, ბევრი მათგანი სავარაუდოდ ვერ შემოინახა დღეისათვის.

2008წლის 17 სექტემბრის მდგომარეობით აღწერილი იყო 1047 დინოზავრის სხვ.სხვ. სახეობა. დღესდღეობით ნაპოვნი არცერთი დინოზავრი, როგორც ცნობილია არ ცხოვრობდა საზღვაო ან საჰაერო საცხოვრებელ გარემოში. თუმცა არის იმის მტკიცებულება, რომ ცნობილ სპინოზავრს შეეძლო ჰქონოდა ნახევრად წყალში ცხოვრების წესი.

პირველი დინოზავრის აღმოჩენის დროიდან, მათი ნაშთები ყველა კონტინენტზეა ნაპოვნი, მათ შორის ანტარქტიდაზეც. რუსეთის ტერიტორიაზე დინოზავრის ნაშთების პოვნის ერთეული შემთხვევებია. ამურის შემოგარენში არის ორი საკმაოდ დიდი ზომის  დინოზავრების სამარხი: ბლაგოვეშჩენსკში და არხარინის რაიონში (ოლოროტიტანის).

მორფოლოგია

საერთო მახასიათებლები და ზომები

დღეისათვის აღმოჩენილია დინოზავრების სახეობების დიდი მრავალფეროვნება. ზოგიერთი მათგანი  ორ ფეხზე დადიოდა, ზოგი ოთხზე, ხოლო ისეთებს როგორიც Ammosaurus და იგუანოდონია, თავისუფლად შეეძლოთ როგორც ორ, ისე ოთხ ფეხზე გადაადგილება. ბევრი მათგანი ფლობდა განსაკუთრებულ მახასიათებლებს, ისეთებს როგორიცაა ძვლის ჯავშანი (ანკილოზავრი) და რქიანი ფირფიტები ან დისკოები მთელს სხეულზე (ტორსზე) (სტეგოზავრი), რქა (ტრიცერატოპსი) ან ბიბილო თავზე (პარაზაუროლოფი).

მიუხედავად იმისა, რომ დინოზავრებს ხშირად წარმოიდგენენ დიდი ზომის ცხოველებად, ბევრი მათგანი თანამედროვე ადამიანის ზომის იყო, ხოლო ზოგიერთი თანამედროვე კატის ზომას არ აღემატებოდა. დღესდღეობით ერთერთ ყველაზე პატარა დინოზავრს წარმოადგენს  Hesperonychus elizabethae, რომელიც ცხოვრობდა ჩრდილოეთ ამერიკაში და აღწერილია 2009 წელს. სიგრძეში იყო 50 სმ, იწონიდა 2 კილოს. იკვებებოდა როგორც ჩანს მწერებით, მცირე ზომის ძუძუმწოვრებით და დინოზავრების ნაშიერებით. 2008 წელს აღწერილ იქნა დინოზავრის სხვა სახეობა Albertonykus borealis, რომელიც ასევე ცხოვრობდა ჩრდილოეთ ამერიკაში და შესაძლოა უფრო მცირე ზომისაც იყო ვიდრე Hesperonychus, თუმცა პალეონთოლოგები არ ჩქარობენ ოფიციალურად აცნობონ რაიმე ფაქტები, რადგანაც მინი დინოზავრების აღმოჩენილი ნაშთები საკმარისი სარ არის  სერიოზული განცხადებებისთვის.

თანამედროვე შეფასებებით ერთერთი ყველაზე დიდი (სრული) ხორცისმჭამელი ცხოველი, რომელიც ცხოვრობდა დედამიწაზე იყო სპინოზავრი, რომელიც თავისი ზომებით ტირანოზავრ-რექსსაც კი აღემატებოდა. ამ შეფასების მიხედვით მისი სიგრძე დაახლოებით 16-18 მეტრი იყი, სიმაღლე 8 მეტრი. ზურგის გაყოლებაზე ჰონდა გაჭიმული კანი იალქნის მსგავსი 1,8 მეტრი სიმაღლის. სვა დიდ ტეროპოდებს წარმოადგენდნენ გიგანტოზავრი და კარხაროდონტოზავრი, სიგრძით 13 მეტრი. თანამედროვე კულტურაში ყველაზე ცნობილი მტაცებებლი დინოზავრია ტირანოზავრი რომელიც თავისი ზომებით არ ჩამოუვარდებოდა ნახსენებ სახეობებს. ყველაზე დიდი და სრული ჩონჩის სიგრძე აღწევდა 12,8მეტრს, ზოგიერთი მონაცემებით 15 მეტრიც შეიძლებოდა ყოფილიყო მისი სიგრძე.

1970 წელს მონღოლეთში გათხრების დროს იპოვეს დეინოქეირუსის წინა კიდურები სიგრძით 2,5 მცირე რაოდენობის ნაშთებიდან გამომდინარე დინოზავრის საერთო სიგრძე უცნობია. ნაპოვნი წინა კიდურების მიხედვით მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ დეინოქეირუსის სიგრძე 20მეტრამდე უნდა ყოფილიყო. თუ მათი შეფასებები სარწმუნოა, აღნიშნული დინოზავრი შეიძლება გახდეს ყველაზე დიდი მტაცებებლი, რომელიც მეცნიერებს აღმოუჩენიაათ.

ოთხფეხა მცენარისმჭამელი ზავროპოდები აღწევდნენ 25-35მეტრს (დიპლოდოკი, არგენტინოზავრი, სუპერზავრი, ზავროპოსეიდონი). გამოთქმულია მოსაზრებები კიდევ უფრო დიდი ზავროპოდების არსებობის შესახებ, მაგრამ ჯერჯერობით ისინი ეჭვის ქვეშ რჩებიან.

აღნაგობის თავისებურებები

დინოზავრები თავის თავში აერთიანებდნენ რამდენიმე, ამჟამად განცალკევებული ცხოველთა სამყაროს სახეობების თვისებებს: ხვლიკების, ნიანგების, ძუძუმწოვრების და ფრინველების. მათი ქალა მოწყობილია ხვლიკის სახეობის მიხედვით, თითოეული კბილი მოთავსებულია ცალკე ღრმულში, როგორც ნიანგებს აქვთ; მათთანვე აახლოვებს დინოზავრებს კანის და ძვლის ჯავშანი, რომლითაც ზოგიერთ სახეობას დაფარული ჰქონდა ტანი. ძუძუმწოვრებთან დინოზავრებს აკავშირებს მილაკოვანი ძვლების აგებულება ფართო არხებით, შევსებული ტვინის ნივთიერებით, ასევე თითების სახსრების და მენჯის ძვლის წყობა; და ბოლოს, მენჯის და უკანა კიდურების აგებულებით ისინი ყველაზე ახლოს არიან ფრინველებთან.

დინოზავრები გადაადგილდებოდნენ ვერტიკალურად განლაგებულ კიდურებზე, ეყრდნობოდნენ მხოლოდ თითებზე (თითებითსიარული), როგორც თანამედროვე ძუძუმწოვრების უმრავლესობა და განსხვავდებოდნენ იმ სხვა რეპტილიების უმრავლესობისგან, რომლებსაც კიდურები განლაგებული ჰონდათ ტორსის გვერდებზე. კიდურების ასეთი განლაგება გამოიწვია ევოლუციის პროცესში მენჯის მიდამოებში ჩონჩხის განსაკუთრებულმა განვითარებამ. კიდურების ვერტიკალური მდგომარეობა დინოზავრებს მოძრაობის დროს ადვილად სუნთქვის საშუალებას აძლევდა და სავარაუდოდ ზრდიდა მათი აქტიურობის და გამძლეობის დონეს. ამ პარამეტრებით მათ გადააჭარბეს მხოხავ რეპტილიებს. კიდურების ვერტიკალურობა ასევე ხელს უწყობდა მათ ევოლუციურ განვითარებას დიდ ზომებამდე, ამცირებდა რა კიდურების ნაწილის მოხრის დროს სიმძიმის დაწოლას. ზოგიერთ არადინოზავრს არქოზავრების ჯგუფიდან, ისეთებს როგორებიცაა Rauisuchia, ასევე ჰქონდათ ვერტიკალური კიდურები, რომლებიც მენჯბარძაყის სახსრების აგებულების ცვლილებებით ჩამოუყალიბდათ.

ჩონჩხი

გათხრების შედეგად აღმოჩენილი დინოზავრების ნაშთები თითქმის ყოველთვის ერთადერთ პალეონთოლოგიურ მასალას წარმოადგენს, რომლის მიხედვითაც მეცნიერები ცდილობენ აღადგინონ უძველესი ხვლიკების გარეგნობა. ჩონჩხების განსაკუთრებულ მახასიათებელს, რომელიც დინოზავრებს ორ ძირითად ჯგუფად ჰყოფს, წარმოადგენს მენჯის ძვლების აგებულება. ხვლიკმენჯა დინოზავრებს თეძოს ძვლები ზემოთ აქვთ მიმართული, სადაც ისინი უერთდებიან გავის ძვალს, საჯდომის ძვლები ქვემოთ და უკან, ბოქვენის მიმართულია წინ და ქვემოთ. ფრინველმენჯა დინოზავრებს თეძოს და საჯდომის ძვლები იგივენაირად აქვთ მოწყობილი როგორც ხვლიკმენჯებს, ხოლო ბოქვენის ძვლებს აქვთ ორი განტოტება, მიმართული სხვადასხვა მიმართულებით: ერთი წინ და მეორე უკან საჯდომის ძვლების პარალელურად.

დღესდღეობით დიდი ზომის სახეობის დინოზავრების მრავალფეროვნების აღმოჩენებმა განაპირობა უნივერსალურად შეთანხმებული სიების შექმნის სირთულე, სადაც ასახული იქნებოდა დინოზავრების განმასხვავებელი მახასიათებლების წარმოდგენა. დღესდღეობით აღმოჩენილ დინოზავრებს გამოყოფენ არქოზავრების მიერ მემკვიდრეობით გადმოცემული ჩონჩხის მიხედვით. მიუხედავად იმისა, რომ დინოზავრების ზოგიერთმა მოგვიანებითმა ჯგუფმა აჩვენა საერთო მახასიათებლების ზოგიერთი მოგვიანებითი ჩვენება, ისინი მაინც ტიპიურ დინოზავრებად ითვლებიან. ასეთ საერთო მახასიათებლებს სხვადასხვა ტაქსონომეტრიულ ჯგუფებს შორის უწოდებენ სინაპომორფიას.

დინოზავრების სინაპომორფია მოიცავს წაგრძელებულ ბიბილოს ზურგის ძვალზე ან მხარის ზემო ძვალზე დელტისებური კუნთის შეერთებისათვის. წანაზარდი თეძოს ძვალზე ან საჯდომის ძვალზე. კანჭი ან კანჭის ძვალი განსხვავდება ქვედა ფართე განაპირა ნაწილით და აგრეთვე ასაკოვანი პროექციებით წინა დიდი ძვალზე, რომელიც ახდენს ქვედა კანჭის ფორმირებას.

არსებობს დინოზავრების ჩონჩხის ბევრი სხვა  მახასიათებლებიც. თუმცა, რამდენადაც ისინი ან საერთო იყო არქოზავრების სხვა ჯგუებისთვის ან საერთოდ არ ჰქონდათ ყველა ადრეულ დინოზავრებს, ეს ნიშნები არ ითვლება სინოპომორფულად. როგორც ყველა არქოზავრს, დინოზავრებსაც ჰქონდათ დიაფსიდური ტიპის ქალა ორი (და არა ერთი, როგორც სხვა ქვეწარმავლებს)თვალის ბუდეების უკან ჩაღრმავებით საფეთქელთან. ამასთანავე რამდენიმე მახასიათებელი შეიძლება ჩაითვალოს სინაპომორფულად, ის რაც დამოუკიდებლად უვითარდებოდათ სხვადასხვა ჯგუფის დინოზავრებს და არ გააჩნიათ ადრეული პერიოდის დინოზავრებს.მასში შედის წაგრძელებული ბეჭი. საჯდომის გასწვრივ დინოზავრებს ჰქონდათ რთულად მოწყობილი ჯვარედინი ძვალი სამი ან მეტი შეზრდილი ხერხემლით (სამი შეზრდილი ხერხემალი შესაძლებელია ვნახოთ აგრეთვე ზოგიერთ არქოზავრში, იმ დროს როცა ჰერაზავრს იგი მხოლოდ ორი გააჩნდა) და პერფორირებული ჩაღრმავება, სადაც თავსდებოდა ბარძაყის ძვლის თავი. ამგვარმა ანატომიურმა მახასიათებლებმა ხელი შეუწყო იმ გარემოებას, რომ დინოზავრები გამხდარიყვნენ ხმელეთზე მცხოვრებთა შორის ყველაზე მოძრავნი მეზოზოურ ერაში.

ჩონჩხის მახასიათებლები, რომლებიც დინოზავრებს ორ ჯგუფად ჰყოფს, პალეონთოლოგებისთვის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან, ფრინველების და დინოზავრების ნათესაობის, მტკიცებულებას წარმოადგენს.

ორგანოების სისტემა

დინოზავრების შინაგანი ორგანოების და კუნთების აღსადგენად მეცნიერებს ეხმარება ცოდნა თანამედროვე ფრინველების და რეპტილიების შესახებ. ასევე რაღაც მონაცემები შეიძლება მოიძებნოს დინოზავრების ანაბეჭდების შესწავლით. რბილი ქსოვილების ნიმუშები, როგორიცაა კუნთები და შინაგანი ორგანოები, იშვიათად ნარჩუნდება სამარხებში და ამიტომაც მეცნიერები დაობენ დინოზავრების ანატომიურ აგებულებაზე.

სასუნთქი აპარატი

1988 წელს იტალიაში ნაპოვნი იქნა მცირე ზომის მტაცებელი დინოზავრის სციპიონიქსის ჩონჩხი, რომლის სასუნთქი აპარატი მსგავსია ახლანდელი ნიანგის სასუნთქ აპარატთან და მკვეთრად განსხვავდება იმისგან, როგორიც ფრინველებს აქვთ. ზოგიერთი ნიშნები, ისეთი როგორიც არის ღვიძლის დგუშის არსებობა, რომელიც აქვს ნიანგს და აკლიათ თბილსისხლიან ცხოველებს, ფრინველებს და ძუძუმწოვრებს, მიუთითებს იმაზე, რომ სციპიონიქსი იყო ეკოთერმული ანუ ცივსისხლიანი, მიუხედავად ამისა შეეძლო აქტიურობის დონის შენარჩუნება და ჟანგბადის მოხმარება უფრო მაღალ დონეზე, ვიდრე თანამედროვე რეპტილიების უმრავლესობას. 2000 წლის აპრილის ბოლოს სენსაცია გამოიწვია აღმოჩენამ, თითქოს იპოვეს ფრინველმენჯა დინოზავრის ტესცელოზავრის გაქვავებული გული. გულის წაგრძელებული ფორმა მის (დინოზავრის) თბილსისხლიანობაზე მიუთითებდა, გული გარშემორტყმული იყო მოწითალო-მოყავისფრო ფერის უხეში ქვიშაქვით და ხრეშით, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ მაღალი სიჩქარის დინებით ხდებოდა გულმკერდის შევსება დანალექი მასალებით და ამ პროცესისთვის თანამდევ დამჟანგველ გარემოზე მცირე შანსებით რბილი ორგანული ქსოვილების ლიფტიკაციაზე, ასევე გული მდებარეობს გულმკერდის გარედან და სავარაუდოდ სინამდვილეში იგი ჩვეულებრივ კონკრეციას წარმოადგენს.

ნერვული სისტემა და ტვინი

ასევე ნაკლებად არის ცნობილი დინოზავრების ნერვულ სისტემაზე. დღესდღეობით დინოზავრების  რამდენიმე გაქვავებული ტვინის ღრმულებია აღმოჩენილი, რომლებშიც როდისღაც ტვინი იყო მოთავსებული. მათი  მიხედვით მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ დინოზავრების ტვინი ჰგავდა თანამედროვე რეპტილიების ტვინს.

ბუმბულები

აღმოჩენების სერიამ, რომელიც 1990-იან წლებში ლიაონის პროვინციაში, ჩრდილოეთ ჩინეთში გაკეთდა, აჩვენა რომ რიგ მცირე ზომის ტეროპოდებს ჰქონდათ ბუმბული. ნაშთი პირველი დინოზავრის, რომელსაც სხეულის ზოგიერთ ნაწილზე ბუმბულის კვალი ეტყობოდა არის სინოზავროპტერიქსი. მისი შებუმბვლა ჩამოყალიბებული იყო ფუმფულა ბუმბულით. მოგვიანებით 1997 წელს აღმოცენილ იქნა კაუდიპტერიქსი, რომელიც გარეგნულად ფრინველს ჰგავდა.  გაქვავებული ნარჩენების მიხედვით, დიდი ნაწილი დაფარული იყო მცირე ზომის (ნაზი)ბუმბულით, კუდზე და წინა კიდურებზე ეზრდებოდა უხეში ბუმბული.

ბუმბული ჰქონდა აგრეთვე მიკრორაპტორსაც, რომელიც არქეოფთერიქსის მსგავსად, წარმოადგენს მნიშვნელოვან მტკიცებულებას დინოზავრების და ფრინველების ნათესაობის შესახებ. მიკრორაფტორს ჰქონდა გრძელი კონტურული ბუმბული ასიმეტრიული წვერებით, რომლებიც ქმნიდნენ ფრთების მსგავს ზედაპირს არა მხოლოდ წინა კიდურებზე და კუდზე, არამედ რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, უკანა კიდურებზეც. ამან მკვლევარებს უბიძგა ევარაუდათ, რომ მას შეეძლო დაეგეგმა, გამოეყენებინა ოთხივე კიდური. გობის უდაბნოს სამხრეთ ნაწილში აღმოჩენილ იქნა პატარა ზომის შებუმბლული დინოზავრი მონონიქუსი, რომლის თითოეულ ფუნჯს (იქნებ მტევანს)გააჩნდა მხოლოდ ერთი მსხვილი ბრჭყალი.

გამორიცხული არ არის რომ ბუმბულის საფარი ტირანოზავრებსაც გააჩნდათ.

დღეისათვის ყველაზე ადრეულ ბუმბულიან დინოზავრებს, რომლებიც მეცნიერებისთვის არის ცნობილი პედოპენინი (დაახლოებით164-159 მლნ.წლის წინ) და ანქირონისი (160-155მლნ. წლის წინ) წარმოადგენენ.ამავე დროს მიეკუთვნება სხვა დინოზავრი Epidexipteryx, დამახასიათებელი ლენტისმაგვარი ბუმბულებით კუდზე, რომელიც ფარშევანგის კუდის მსგავსია. მეცნიერების აზრით ეს მოწმობს იმას, რომ ჩვეული გაბუმბულიანება ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული, რის შედეგადაც გამოჩნდნენ უჩვეულო გარეგნობის დინოზავრები.

2010 წლის სექტემბერში მადრიდის ეროვნული უნივერსიტეტის მეცნიერთა ჯგუფმა აღწერა დინოზავრის ახალი სახეობა კონკავენატორი, რომელსაც მხარის წინა ძვალზე აღმოაჩნდა ბუმბულებისთვის დამახასიათებელი წანაზარდები (მუწუკები), აღქმული როგორც ბუმბულის ჩამაგრების წერტილები. ამის შედეგად მეცნიერებმა წამოაყენეს მოსაზრება, რომ ბუმბულის მსგავსი საფარის გამოჩენა დაეწყოთ Neotetanurae-ის წყობის ადრეულ წარმომადგენლებს, რომლებიც 171-165 მლნ. წლის წინ ცხოვრობდნენ და წარსულისკენ ანაცვლებენ მომენტს, როცა გამოვლინდნენ მსგავსი სტრუქტურები.

მეცნიერებს შორის არის მოსაზრება, რომ ბუმბულის მსგავსი საფარი უკვე ჰქონდათ ყველაზე პირველ დინოზავრებსაც. ეს ვარაუდები გამოითქვა თმის მსგავსი ბუმბულის აღმოჩენით Tianyulong-ზე და ფსიტაკოზავრებზე, რომლებიც დინოზავრების სრულიად სხვა ჯგუფს ფრინველმენჯიანებს მიეკუთვნებიან, განსხვავებით Neotetanurae-სგან, რომელიც ხვლიკმენჯიანებს მიეკუთვნება. დინოზავრების ეს ორივე განშტოება თავისი განვითარების ადრეულ ეტაპზე გაიყო. ამ ჰიპოთეზის მომხრეები არ გამორიცხავენ ასეთ შესაძლებლობას, რადგანაც ბუმბულები შეიძლება უბრალოდ არ შენახულიყო დინოზავრების გაქვავებულ ნაშთებთან ერთად.

რბილი ქსოვილები

1993 წელს აღმოჩენილ იქნა ტესცელოზავრის (Thescelosaurus) თითქმის სრული ჩონჩხი, რომლის გულმკერდის არეში აღმოცენილია სამგანზომილებიანი სტრუქტურა, რის შედეგადაც წამოიწია ჰიპოტეზამ, რომ ეს გაქვავებული ნაშთები დინოზავრის გულია. 1998 წელს იტალიაში ნაპოვნია სციპიონიქსის(Scipionyx) ჩონჩხი. ძვლების უმრავლესობა იდეალურად არის შენახული, ასევე შემოინახა კუნთების, ნაწლავების, ტრაქეის და ღვიძლის ანაბეჭდები.

2005 წელს ჟურნალ Science-ში გამოქვეყნდა სტატია პალეონთოლოგ მერი შვაიცერის და თანაავტორების, სადაც იტყობინებიან ტირანოზავრის ძვლებიდან კოლაგენის გამოყოფაზე, რომელიც 68მლნ. წლის წინ ცხოვრობდა. აღმოჩნდა დიდი რაოდენობა რკინისშემცველი ორგანული მოლეკლებისა, რაც თანამედროვე ცხოველებს არ აქვთ. ამიტომ კოლაგენის შემონახვა ავტორებმა ახსნეს მისი რკინის იონებთან კავშირით, რაც იწვევს ბაქტერიული და ფერმენტული ხრწნის მდგრადობას. ასევე ძვლებში შეუცვლელი(შეურეველი) დარჩა კალციუმის ფოსფატი (ბიოგენური აპატიტი). სავარაუდოდ, ეს ნივთიერება დღემდე შემოინახა ბუნებრივ გარემოს ჯიშებში კალციტების არსებობის გამო.ნეიტრალურ პირობებში კალციტებთან ერთდ  აპატიტი არ იხსნება. ამ პუბლიკაციამ სერიოზული კრიტიკა გამოიწვია და 2008 წელს გამოვიდა თომას კაიეს პუბლიკაცია თანაავტორებთან ერთად. მასში ნაჩვენები იყო, შვაიცერის მიერ აღმოჩენილი არტეფაქტები შეიძლება აღმოჩნდეს თანამედროვე ბიოაპკები. შემდეგ წელს გამოქვეყნდა შვაიცერის და თანაავტორების კიდევ ერთი სტატია, რომელშიც საუბარია რბილ ქსოვილებში კოლაგენის აღმოჩენაზე, სხვა დინოზავრის ბრაქილოფოზავრის ნაშთებში, რომელიც 80 მლნ. წლის წინ ცხოვრობდა. ძვლების დემინერალიზაციის შემდეგ მიკროსკოპში გარკვევით ჩანდა სისხლძარღვები (ხანდახან მომრგვალებული მოწითალო ჩანართებით, ერითროციტების მსგავსი), ასევე ოსტეოციტები.გამოყოფილი სტრუქტურები ძალიან ჰგავს თანამედროვე სირაქლემის ანალოგიურ სტრუქტურებს მსგავსი დამუშავების შემდეგ, დემინერალიზაციის იმიტაციით.

ბრაქილოზავრების ძვლებიდან გამოყოფილი იყო ამინომჟავების რვა პეპტიდური თანმიმდევრობა საერთო სიგრძით 149. ტირანოზავრის და ბრაქილოზავრის ფილოგენეტიკურმა ანალიზმა ამინომჟავების თანმიმდევრობის კოლაგენის გამოყენებით დაამტკიცა ახლო ნათესაობა ფრინველებსა და დინოზავრებს შორის.

ფიზიოლოგია

დისკუსიის საკითხია თბილსისხლიანები იყვნენ დინოზავრები, თუ ცივსისხლიანები, თუმცა ბოლო დროს მეცნიერები სულ უფრო მეტად თბილსისხლიანობისკენ იხრებიან. ახლა პალეონთოლოგების და პალეობიოლოგების დისკუსიები ხშირად ეხება არა თვითონ თბილსისხლიანობის არსებობას, არამედ საკითხს, თუ რომელი დინოზავრები ფლობდნენ სხეულის მუდმივ ტემპერატურას და რომლები არა.

ასე, ჰერმან პონტცერმა (Herman Pontzer) სენტ-ლუისის ჯორჯ ვაშინგტონის უნივერსიტეტიდან (Washington University in St.-Louis), ასევე ვივიან ალენმა (Vivian Allen) და ჯონ ჰატჩინსონმა (John Hutchinson) სამეფო ვეტერინალური კოლეჯიდან (Royal Veterinary College) ჩაატარეს გამოკვლევა დინოზავრების მეტაბოლიზმის ინტენსივობაზე და მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ორფეხა დინოზავრები წონით 20 კილო და მეტიც, იყვნენ თბილსისხლიანები. ენდოთერმულობა უფრო გვიანდელ დინოზავრებს ახასიათებთ.

იმის მტკიცებულება, რომ დიდი დინოზავრები იყვნენ ინერციული ენდოთერმულები, ჯეიმს ჰილულმა, ენდრიუ ალენმა და ერიკ ჩარნოვმა 2006 წელს მიიღეს. მსხვილი დინოზავრების ძვლების ზომების გამოკვლევით მათ გაარკვიეს, რომ სიცოცხლის დასაწყისში დიდი დინოზავრების სხეულის ტემპერატურა შეადგენდა 25 °C-სს და წონის მატებასთან ერთად , რამდენიმე ასეულ კილოს შეადგენდნნენ, ტემპერატურა მნიშვნელოვნად მატულობდა, ყველაზე დიდი ეგზემპლარების ტემპერატურა 35 °C აღწევდა. ამავე დროს პატარა ზომის დინოზავრების სხეულის ტემპერატურა ზრდასთან ერთად არ მატულობდა. აქედან გაკეთდა დასკვა, რომ ზომების ზრდასთან ერთად აღმოცენდება სითბოს შენარჩუნების შესაძლებლობა. ზოგიერთი სახეობის თბილსისხლიანობაზე მეტყველებს ასევე ავსტრალიაში ნაპოვნი ნაშთები, ცივ პოლარულ რაიონში სახეობის ცხოვრების მომენტში.

დიეტა

2010 წელს ფილდის (ჩიკაგო) სახელობის ბუნებრივი ისტორიის მუზეუმის მეცნიერები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ ნისკარტის გაჩენა დინოზავრებზე ევოლუციურად მნიშნელოვანი იყო. ნისკარტის განვითარების წყალობით ტეროპოდებმა შესაძლებლობა მიიღეს გაესინჯათ მათთვის ახალი საკვები პროდუქტები. ამ დასკვნამდე ტეროპოდების რაციონის მონაცემების გაერთიანებით მივიდნენ. მტაცებლები ყოველთვის ნაკლებად გავრცელებულები არიან, ვიდრე ბალახისმჭამელები. ამიტომ, მეცნიერების აზრით, ბევრ ტეროპოდს (მაგ:Caudipteryx zoui, Beipiaosaurus inexpectus) და მათ ნათესავს უწევდათ  დაკმაყოფილებულიყვნენ ვეგეტარიანული დიეტით. ამას მოწმობს გაქვავებული ნაკელი, კუჭის შიგთავსი, კბილები და სხვა. მეცნიერებმა ასევე გამოავლინეს სხვა ანატომიური თავისებურებები, რომლებიც დაკავშირებულია მცენარეულ დიეტასთან. მაგალითად კბილების ამოვარდნა და კისრის დაგრძელება.

ქცევა

დინოზავრების ქცევის შესახებ დასკვნები როგორც წესი გაკეთებულია ნაპოვნი ნაშთების სხეულის მდგომარეობის, გარემომცველი გარემოს სიტუაციის, თანამედროვე ცხოველებთან შედარების, რომლებსაც მსგავსი ეკოლოგიური ნიშა ეკავათ და ასევე მათი ბიომექანიკის კომპიუტერული მოდელირების დახმარების საფუძველზე. ამრიგად, თანამედროვე წარმოდგენა დინოზავრების ქცევებზე ეყრდნობა მხოლოდ ვარაუდებს და სამომავლოდ შეიძლება შეიცვალოს ახალი კვლევების მონაცემების გათვალისწინებით. მიუხედავად ამისა, საყოველთაოდ აღიარებული დასკვნაა, რომ ქცევის ზოგიერთი თავისებურება, რომლებიც დინოზავრების საერთო ახლო მონათესავე თანამედროვე ცხოველებს, ფრინველებს და ნიანგებს ახასიათებთ, დამახასიათებელი იყო დინოზავრებისთვისაც.

ზოგიერთი დინოზავრი ფლობდა სოციალურ ქცევებს. მოცემულ მომენტში მეტნაკლებად ადრეულ მსგავს დინოზავრს წარმოადგენს მაიაზავრი (Maiasaura, დასახელება სიტყვასიტყვით ითარგმნება როგორც ხვლიკი-ძიძები) და ფსიტაკოზავრი, რომლებიც 130-100 მლნ. წლის წინ ცხოვრობდნენ. აღმოჩენები იძლევიან დასკვნის საშუალებას, რომ უკვე ცარცულ პერიოდში დინოზავრებს გააჩნდათ მშობლის ინსტიქტი.

დინოზავრები ცხოვრობდნენ როგორც ცალკე მარტო, ასევე ჯგუფურად. პარალელურად მიმავალი ჯაჭვი ბევრი დინოზავრის ნაკვალევისა, ასევე ერთობლივი სამარხები ერთი სახეობის ათეულობით პირისა, ასაკით ახლოს მყოფების (როგორც ჩანს ჭაობში დაიხრჩვნენ) აჩვენებენ ზოგიერთი დინოზავრის შესაძლებლობებს გაერთიანებულიყვნენ დიდ ჯოგებად.

ასევე არსებობს იმის მტკიცებულება, რომ დინოზავრის ზოგიერთი სახეობა (მაგალითად მცირე ზომის Oryctodromeus cubicularis ჰიფსილოფოდონტების ჯგუფიდან) ითხრიდა სოროებს. ეს აღმოჩენა 2005 წელს მონტანას შტატში იქნა აღმოჩენილი. პალეონთოლოგებმა აღმოაჩინეს არა მხოლოდ სოროები, არამედ დინოზავრის ძვლებიც. ძვლების შესწავლამ აჩვენა, რომ დინოზავრები რაღაც მიზეზით დაიღუპნენ საკუთარ თავშესაფარში, რომელიც შემდეგ ამოვსებული აღმოჩნდა, შესაძლოა წყალდიდობის დროს. 2009 წელს ავსტრალიაში განმეორებით იქნა აღმოჩენილი დინოზავრის სოროები. მათ გახსნამდე პალეონთოლოგები ვარაუდობდნენ, რომ დინოზავრებს ეძინათ სადღაც ხეების ფესვების ქვეშ და სხვა ბუნებრივ თავშესაფრებში. ამჟამად მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ზოგიერთი სახეობის დინოზავრები სოროებს იკეთებდნენ სწორედ დასაძინებლად.

კალიფორნიის უნივერსიტეტის პალეონთოლოგებმა 2011 წელს დევისში დაადგინეს, რომ დინოზავრების უმრავლესობა ღამე ნადირობდა. აქამდე მეცნიერებს შორის გავრცელებული იყო მოსაზრება, რომ დინოზავრები აქტიურები იყვნენ უპირატესად დღისით. სპეციალირად შექმნილი პროგრამის წყალობით პალეონთოლოგებმა გამოიკვლიეს 33 სახეობის უძველესი ხვლიკები. ამ კვლევების საფუძველზე, პალეონთოლოგებმა დაადგინეს, რომ ბევრ დინოზავრს ღამის ცხოვრების წესი ჰქონდა. მათ შორის გამოყოფილი იქნა ველოცირაფტორი, ასევე ფთეროზავრების რამდენიმე სახეობა.

გამრავლება

დინოზავრები დებდნენ კვერცხებს, რომლებსაც ძალიან მყარი გარსი ჰქონდათ და დიდად არაფრით არ განსხვავდებოდნენ ფრინველის და სხვა რეპტილიების კვერცხისგან. დინოზავრების უმრავლესობა აკეთებდა ბუდეს შთამომავლობის გამოსაჩეკად.

კვერცხები და ბუდეები

დინოზავრის კვერცხები პირველად 1859 წელს იქნა ნაპოვნი საფრანგეთში. ისინი მიეკუთვნებდნენ ჰიპსელოზავრს.

მთლიანობაში კვერცხის ზომა და ფორმა მერყეობდა, როგორც წესი მომრგვალებული ან წაგრძელებული ფორმა ჰქონდათ. ყველაზე დიდი კვერცხის სიგრძე, რომელიც აღმოსავლეთ ჩინეთშია ნაპოვნი შეადგენდა 45სმ-ს და სავარაუდოდ ეკუთვნოდა ტერიზინოზავრს. 1995 წელს ჩინეთში აღმოაჩინეს კვერცხების უდიდესი სამარხი.

დინოზავრის ბუდეები უფრო ადრე იქნა აღმოჩენილი 1923 წელს, გობის უდაბნოში. ისინი არიან არც ისე  ღრმა ორმოები მიწაში ან ოდნავ შემაღლებული მრგვალი ფორმის შუაში ჩაღრმავებული ბუდეები. კვერცხის დადების დროს მდედრი სავარაუდოდ ბუდეზე იჯდა. ასეთ ბუდეებში კვერცხები წესისამებ განლაგებული იყო მწკრივზე ან ნახევარწრიულად.

2010 წელს ამერიკელ და არგენტინელ მეცნიერთა ჯგუფმა წარმოადგინეს იმის მტკიცებულება, რომ ზოგიერთი დინოზავრი აწყობდა კვერცხის დასადებად სათბურს გეოთერმული წყაროების გვერდით.

პოლარული დინოზავრები

სამხრეთ ავსტრალიის რეგიონი

ცარცული პერიოდის დიდი დროის (ნაწილის) განმავლობაში ავსტრალია და ახალი ზელანდია ანტარქტიდასთან იყო დაკავშურებული (შეერთებული) და ქმნიდა პოლარულ კონტინეტს. მიუხედავად იმისა, რომ იმ დროს კლიმატი გაცილებით თბილი იყო, ვიდრე დღეს, აქ მცხოვრები დინოზავრები იძულებულები იყვნენ შეგუებოდნენ ამინდის მკაცრ პირობებს. ზაფხულში ამ რეგიონს დღეღამის განმავლობაში მზე ანათებდა, ხოლო წელიწადში ხუთი თვის განმავლობაში პოლარული ღამეები იყო. დინოზავრების მსგავსი ნაშთების უმრავლესობა აღმოაჩინეს ვიქტორიის შტატის (სამხრეთ ავსტრალია) ჰადროზავრებს. სანაპიროზე, ე.წ. დინოზავრების ყურეში. აქ ნაპოვნი ყველა დინოზავრი ცხოვრობდა ადრეულ ცარცულ პერიოდში. აღმოჩენილი ნაშთების უმრავლესობა ეკუთვნის არცისე დიდ ბალახისმჭამელ ორნიტოპოდებს ლელინოზავრებს (Leaellynasaurus), კვანტასზავრებს (Qantassaurus) და ასევე ჰადროზავრების. მოცემულ მხარეში ასევე  აღმოჩენილ იქნა მტაცებლების ნაშთები, რომლებიც ორნიტომიმოზავრების სახეობას მიეკუთვნებოდნენ და ალოზავრების ჯგუფის სახეობები. შესაძლოა მტაცებლები და ბალახისმჭამელი დინოზავრები ამ მხარეში ზაფხულობით იყვნენ, ხოლო ზამთრობით გადადიოდნენ ჩრდილოეთით, უფრო თბილ მხარეში.

ანტარქტიდის დინოზავრები

ანტარქტიდაში დინოზავრების ნაშთების სიმცირე ნაწილობრივ გამოწვეულია იმით, რომ ზედაპირის დაახლოებით 98% ახლა ყინულის ქვეშ მდებარეობს. დინოზავრის ნაშთის პირველი აღმოჩენა ანტარქტიდის ტერიტორიაზე 1986 წელს მოხდა. აღმოჩენილ იყო რამდენიმე სახეობა. ნაპოვნი ნაშთების უმრავლესობა ფრაგმენტულია, რის გამოც ზოგიერთ მათგანს დღემდე არ აქვს სამეცნიერო სახელი დარქმეული. ანტარქტიდის კუნძულ როსას ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში აღმოჩენილია ანკილოზავრის და გიფსილოფოდონტების ჯგუფის დინოზავრის ნაშთები. კუნძულ ვეგაზე ნაპოვნია ჰადროზავრების ჯგუფის დინოზავრის ნაშთები. 1991 წელს ანტარქდიდაძე კერკპატრიკის მთის ფერდობზე იპოვეს პროზავროპოდის ნაშთები, ასევე ტეროპოდ კრიოლოზავრის, რომლის სიგრძეც 7 მეტრს აღწევდა და თავზე ჰქონდა 20 სმ. ფართის ბიბილო.

გადაშენება

დინოზავრები გადაშენდნენ ცარცული პერიოდის ბოლოს, დაახლოებით 65 მილიონი წლის წინ. ეს გადაშენება უეცარი იყო თუ თანდათანობითი, დღეისათვის სადაო საკითხია; საერთო აზრი ამ საკითხზე არ არსებობს.

დინოზავრების გადაშენება იყო ე.წ. დიდი გადაშენების მხოლოდ ნაწილი, რომელსაც იმ დროს ჰქონდა ადგილი: დინოზავრებთან ერთად გადაშენდნენ ზღვის რეპტილიები (მოზაზავრები და პლეზიოზავრები), მფრინავი ხვლიკები, ბევრი მოლუსკები, მათ შორის ამონიტები, ბელემნიტები და ბევრი წვრილი წყალმცენარეები. სულ დაიღუპა ზღვის ცხოველების ოჯახის 16% (47% ზღვის ცხოველების სახეობა) და 18% ხმელეთზე მცხოვრები ხერხემლიანებისა.

ერთერთი ჰიპოთეზის თანახმად, დიადი გადაშენების მიზეზი გახდა ასტეროიდის ან კომეტის ჩამოვარდნა მექსიკის ნახევარკუნძულ იუკატანის მიდამოებში, არსებობს სხვა მოსაზრებებიც.

ხელოვნების ნაწარმოებებში და მასობრივ კულტურაში

დინოზავრების კვლევებმა და აღმოჩენების შედარებითმა სიშორემ, ასევე ტერმინის 150 წელზე მეტი ხნის ისტორიამ, გამოიწვია ის, რომ დინოზავრებში გაურკვეველი ადამიანები ნებისმიერ ისტორიამდელ რეპტილიას დინოზავრად მოიხსენიებს. ეს მცდარი აზრია, რადგან ევოლუციის ისტორიამ იცის აღმოჩენილი რეპტილიების სხვა დიდი ჯგუფებიც, რომლებიც დომინირებდნენ დედამიწაზე მილიონი წლით ადრე დინოზავრების გამოჩენამდე მაგალითად ანაფსიდები და სინაფსიდები ტრიასულ და პერმულ პერიოდებში (ისინი გაქრნენ ე.წ. მასიური პერმული გადაშენების შედეგად, რითაც გზა გაუხსნეს დინოზავრების წინაპრებს არქოზავრებს).

დიდი რაოდენობით კარგად შემონახულმა ამოთხრილი ნაშთების ხელმისაწვდომობამ, რომლებიც მსოფლიოს უდიდეს პალეონთოლოგიურ მუზეუმებშია დაცული,ასევე ძალიან  შეუწყო ხელი ამ პრეისტორიული ჯგუფის დინოზავრების პოპულარობას.

ამგვარად, შედარებით კარგად შესწავლამ როგორც თითონ დინოზავრებისა, ასევე მათი გადაშენების დრამატული ისტორიისამ ცარცული პერიოდის ბოლოს და  შთამბეჭდავმა ზომებმა, გამოიწვია მათი იმიჯის გავრცელება მასობრივ ცნობიერებაში, დინოზავრები გახდნენ პოპულარული გმირები ბევრი ნაწარმოებისა.

არტურ კონან დოილის რომანში დაკარგული სამყარო და ვლადიმერ ობრუჩოვის პლუტონიუმში აღწერილია დინოზავრები, რომლებიც არსებობდნენ დღევანდლამდე იზოლირებულ ბუნებრივ ანკლავებში და რომლის საარსებო პირობებმა არსებითი ცვლილებები არ განიცადეს იურული პერიოდის დროიდან. კონან დოილის რომანი ბევრჯერ იქნა ეკრანიზებული.

გარი გარისონის ტრილოგიაში ედემი აღწერილია სამყაროს ალტერნატიული ისტორია, რომელშიც დინოზავრები და სხვა მსგავსი მეზოზოური ერის ცხოველები არ გადაშენებულან, მოზაზავრის შთამომავლები გონიერ არსებებად ევოლუციონირდნენ და შექმენს განვითარებული ბიოლოგიური ცივილიზაცია.

ამერიკელი მწერლის მაიკლ კლაიტონის ნაწარმოებების მოტივვების მიხედვით გადაიღეს მხატვრული ფილმები იურული პერიოდის პარკი, მისი გაგრძელება იურული პერიოდის პარკი 2: დაკარგული სამყარო და იურული პერიოდის პარკი 3.

იხ. აგრეთვე

ცარცულ პალეოგენური გადაშენება, დინოზავრების სია, ა.შ.შ-ს შტატების სიმბოლოების სია (დინოზავრები)

დინოზავრების ჩამონათვალი სრული სია

გადაშენებული ზერიგის დინოზავრების წარმომადგენლების სია (ფრინველების გარდა).

ეს სია წარმოდგენილია მხოლოდ ჯიშებით, სახეობების რიცხვი გაცილებით მაღალია. 2008 წელს მაიკლ ბენტონის მიერ ჩატარებულმა დათვლამ აჩვენა, რომ 2004 წელს აღწერილი იყო 1401 დინოზავრების სახეობა, ამათგან ნახევარზე მეტი არ იყო ნამდვილი (ვალიდური). ბოლო ათწლეულში მკვეტღად გაიზარდა ახალი სახეობების რიცხვი. ყოველ წელს აღიწერება რამდენიმე ათეული ახალი სახეობა.

აღნიშვნები:

nomen dubium - საეჭვო დასახელება; მოცემულ დასახელებას აქვს გაურკვეველი გამოყენება (დანიშნულება) ან იმის გამო რომ შეუძლებელია დამაკმაყოფილებელი ტიფიკაცია, ან იმის გამო რომ შეუძლებელია დადგენა, თუ რომელ ტაქსონს უნდა მიეკუთვნოს მოცემული დასახელების ნომენკლატურული ტიპი (სახეობა).
nomen nudum - დასახელება შიშველი; დასახელება გამოქვეყნებული შესაბამისი აღწერილობითი მასალის გარეშე.
შეცდომითი დასახელება
«Achelosaurus» - აქელოზავრი, მცდარი ნაწერი; იხ. Achelousaurus
«Archaeornis» - არქეორნისი არქეოფთერიქსის სინონიმი, გადაშენებული ფრინველი (წაიშალოს სიიდან)

იხ. აგრეთვე

დინოზავრების სახეობების რეკონსტრუქცია
გადაშენებული რეპტილიების სია
აფრიკის დინოზავრების სია
ევროპის დინოზავრების სია
ჩრდილოეთ ამერიკის დინოზავრების სია
სამხრეთ ამერიკის დინოზავრების სია
დინოზავრების ნამარხების კვალის სია
მითითებები
საიტი დინოზავრების შ ესახებ Dinosaur Central www.dinosaurcentral.com (ინგლ.)
საიტი ნამარხებზე The Paleobiology Database www.paleodb.org (ინგლ.)

დინოზავრების სია www.polychora.com (ინგლ.)