saqarTvelos buneba - qedi

ქედი (ასევე მთის ბარიერი, სარტყელი, ან სისტემა) არის გეოგრაფიული ადგილი, რომელიც მოიცავს გეოლოგიურად ერთმანეთთან დაკავშირებულ მრავალ მთებს. მთათა სისტემა ან მთაგრეხილების სისტემა ზოგჯერ გამოიყენება რამდენიმე გეოლოგიური მახასიათებლის დასაკავშირებლად, რომლებიც გეოგრაფიულადაა (რეგიონალურად) ერთმანეთთან დაკავშირებული. დედამიწაზე ყველაზე მნიშვნელოვანი მთაგრეხილები არის ფილების ტექტონიკების შედეგი, თუმცა მთაგრეხილები ფორმირდება მთელი რიგი პროცესებით, რომელიც ეფუძნება ბევრ პლანეტარულ მასიურ ობიექტებს მზის სისტემაში და შესაბამისად არის დედამიწასთან ყველაზე მიმსგავსებული პლანეტების თვისებების მატარებელი.

ქედები ჩვეულებრივ იყოფა მთებით ან უღელტეხილებით და ხეობებით. ცალკეულ მთებს ერთ ქედზე აუცილებელი არ არის გააჩნდეს გეოლოგიური სტრუქტურა ან პეტროლოგია. ისინი შეიძლება იყოს სხვადასხვა ოროგენული გამოხატულებების და ტერეინების ნარევი, მაგალითად მოვარდნილი ფენები, გაუხსნელი ბლოკები, ნაოჭიანი მთები და ვულკანური რელიეფის ფორმები, რომლებიც წარმოქმნის სხვადასხვა ტიპის ქანებს.

მთავარი ქედები

გეოლოგიურად ყველაზე ახალგაზრდა ქედები დედამიწის ზედაპირზე ასოცირდება წყნარი ოკეანის ვულკანურ ცეცხლოვან რკალთან და ხმელთაშუა ზღვის დანაოჭებულ სარტყელთან. წყნარი ოკეანის ვულკანური ცეცხლოვანი რკალი მოიცავს სამხრეთ ამერიკის ანდებს, გადაჭიმულია ჩრდილოეთ ამერიკის კორდილერების გავლით წყნარი ოკეანის სანაპიროს გასწვრივ, ალეუტის ქედს, კამჩატკის, იაპონიის, ტაივანის, ფილიპინების, პაპუა ახალი გვინეის გავლით, ახალ ზელანდიამდე. ანდები 7,000 კილომეტრზეა (4,350 მი) გადაჭიმული და ხშირად მსოფლიოს ყველაზე გრძელ მთათა სისტემად მიიჩნევა.

ხმელთაშუა ზღვის ნაოჭა სარტყელი მოიცავს ინდონეზიას და სამხრეთ აზიას, ჰიმალაის გავლით და მთავრდება ალპებში, ესპანეთში და ატლასის მთებში. სარტყელი ასევე მოიცავს სხვა ევროპულ და აზიის ქედებს. ჰიმალაი მოიცავს მსოფლიოში ყველაზე მაღალ მთებს, მათ შორის ევერესტის მთას, რომელიც 8,848 მეტრი (29,029 ფუტი) სიმაღლისაა და კვეთს საზღვარს ჩინეთსა და ნეპალს შორის.

ამ ორ სისტემას გარეთ მდებარე ქედები მოიცავს არქტიკულ კორდილიერებს, ურალს, აპალაჩის მთებს, სკანდინავიის მთებს, ალტაის მთებს და ხიჯაზის მთებს. თუ ქედის განსაზღვრება მოიცავს წყალქვეშა მთებს, მაშინ იგულისხმება ოკეანის ქედები ყველაზე გრძელი უწყვეტი მთათა სისტემიდან 65,000 კილომეტრი (40,400 მი) სიგრძით.

განაყოფები და კატეგორიები

დედამიწაზე მთათა სისტემები ხასიათდება ხის სტრუქტურით, სადაც ქედები შეიძლება მოიცავდეს ქვე-ჯგუფებს. ქვე-ჯგუფის ურთიერთობა ხშირად გამოიხატება როგორც მშობლისა და ბავშვის ურთიერთობა. მაგალითად, ნიუ ჰემპშირის თეთრი მთები და ლურჯი ქედები არის აპალაჩის მთების ქვე-ჯგუფები. შესაბამისად, აპალაჩები არის თეთრი მთების და ლურჯი ქედების მშობელი და თეთრი მთები და ლურჯი მთები არიან აპალაჩების შვილები.

გამოთქმა შვილი-მშობელი ვრცელდება თავად ქვე-ჯგუფებზე: სენდვიჩის ქედი და საპრეზიდენტო ქედი არიან თეთრი მთების შვილები, მაშინ როცა საპრეზიდენტო ქედი არის ჩრდილოეთ საპრეზიდენტო ქედის და სამხრეთ საპრეზიდენტო ქედის მშობელი.

კლიმატი

მთების მდებარეობა გავლენას ახდენს კლიმატზე, როგორიცაა წვიმა ან თოვლი. როდესაც ჰაერის მასები გადაადგილდება მთებზე ან მთების გადასწვრივ, ჰაერი აგრილებს წარმომქმნელ ოროგრაფიულ დალექვას (წვიმა და თოვლი). როდესაც ჰაერი წარმოიქმნება საქარე მხარეს, იგი ისევ თბება (ადიაბატური ამოწურვის კოეფიციენტით) და უფრო მშრალია, და აშრობს მის უმეტეს ტენიანობას. ხშირად, ნაკლებწვიმიანი რეგიონი გავლენას ახდენს ქედის ქარიან მხარეზე.

ეროზია

ქედებზე მუდმივად მოქმედებს ეროზიული ძალები, რომლებიც მოქმედებენ მათ ჩამოსაღვენთად. ეროზია მოქმედებს მაშინ როცა მთები აზიდულია და ხანგრძლივად მას შემდეგ რაც მთები დაბლდება დაბალ მთებად და ვაკეებად. ქედის დასერილი ტოპოგრაფია არის ეროზიის შედეგი. აუზები, რომლებიც ეკვრის ეროზიულ ქედს, შევსებულია ნალექებით, რომლებიც დამარხულია და გადაქცეულია დანალექ ქანებად.

კოლორადოს კლდოვანი მთების ადრეული კაინოზიური აზიდვა წარმოადგენს მაგალითს. ვინაიდან აზიდვას ჰქონდა ადგილი 10,000 ფუტზე (3,000 მ) ყველაზე მეზო დანალექი ქანები მოშორდა ქედის გულს ეროზიის შედეგად და გავრცელდა ქვიშის და თიხების სახით აღმოსავლეთის დიდ ველებზე. კლდის მასა მოწყდა ვინაიდან ქედი აქტიურად განიცდიდა აზიდვას. ასეთი მასის მოშორებამ ქედის გულიდან უმეტესად გამოიწვია შემდგომი აზიდვა, როგორც აზოსტატიკურად მომიჯნავე რეგიონმა მოწყვეტილი წონის პასუხად.

არამიწიერი მთები

მთები სხვა პლანეტებზე და მზის სისტემის ბუნებრივი სატელიტები ხშრად იზოლირებულია და ფორმირებულია ძირითადად ისეთი პროცესებით, როგორიცაა გავლენა, თუმცა არსებობს ქედების მაგალითები (ან მთები), რომლებიც გარკვეულწილად დედამიწაზე არსებულის მსგავსია. სატურნის მთვარე ტიტანი და პლუტონისთვის განსაკუთრებით დამახასიათებელია დიდი ქედები, რომლებიც შედგება ძირითადად ყინულისგან და არა ქანებისგან. მაგალითები მოიცავს მიტრიმის მთებს და დუმის მთებს ტიტანზე, და ნორგეის მთას და ჰილარის მთას პლუტონზე. ზოგიერთი პლანეტა, გარდა დედამიწისა ასევე მოიცავს ქანოვან ქედებს, როგორიცაა მაქსველის მთები ვენერაზე, რომლებიც დედამიწაზე არსებულ ნებისმიერ მთაზე მაღალია და ტერტარუსის მთას მარსზე, იუპიტერის მთვარეზე აქვს ქედები, რომლებიც ფორმირებულია ტექტონიკური პროცესებით, მათ შორის ბოოსავლას მთა, დორიანის მთა, ჰიიაკას მთა და ევბეიას მთა.

საქართველოს მნიშვნელოვანი ქედები

#	ქედი	მაქს. სიმაღლე (მ)	მწვერვალი
1	კავკასიონი	5203	შხარა
2	ხოხის ქედი	5047	მყინვარწვერი
3	პირიქითი ქედი	4493	ტებულოს მთა
4	ყუროს ქედი	4091	ყურო
5	სვანეთის ქედი	4009	ლაჰილი
6	ლეჩხუმის ქედი	3580	სამერცხლე
7	გერმუხის ქედი	3339	მანგაავცაგი
8	კოდორის ქედი	3313	ხოჯალი
9	სამსრის ქედი	3301	დიდი აბული
10	გაგრის ქედი	3295	აგეფსთა
11	ლიხის ქედი	2471	რიბისი