საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა ასიმეტრიულია, ის მოიცავს 2 ავტონომიურ რესპუბლიკას და 79 მუნიციპალიტეტს. მუნიციპალიტეტებიდან: 12 არის თვითმმართველი ქალაქი, მათ შორის საქართველოს დედაქალაქი, თბილისი, და 67 თვითმმართველი თემი.

მუნიციპალიტეტები ერთიანდებიან 9 მხარეში, რომლებიც; არ წარმოადგენენ ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთეულებს. მათ მხოლოდ საკოორდინაციო და საკონსულტაციო ფუნქცია გააჩნიათ თვითმმართველობის ერთეულებსა და საქართველოს მთავრობას შორის, სადაც მთავრობას წარმოადგენს სახელმწიფო რწმუნებული – გუბერნატორი, ხოლო თვითმმართველ ერთეულს – გამგებელი/მერი, საკრებულოს თავმჯდომარე და მისი მოადგილე.

საქართველოს ტერიტორიულმა მოწყობამ კონსტიტუციის თანახმად, საბოლოო სახე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ უნდა მიიღოს.

istoria

feodaluri xana

ადრეული ფეოდალური ხანის საქართველოს ტერიტორიულ მოწყობაზე ცნობები მწირია. ყველაზე ადრეულ საისტორიო ცნობებს ამის შესახებ ქართლის ცხოვრება გვაწვდის, რომლის თანახმადაც ძველი წელთ-აღრიცხვით დაახლოებით IV-III საუკუნეებში ქართლის პირველმა მეფემ ფარნავაზმა სამეფო შვიდ საერისთავოდ და ერთ ცენტრალურ რეგიონად – სასვეყნის მთელჰყო. ეს დაყოფა იმეორებდა ელინისტურ ხანაში გავრცელებულ მოდელს, რომლის ამოსავალიც სახელმწიფოს სამხედრო მართვა-გამგეობა წარმოადგენდა.

ყოველ საერისთაოს ჰქონდა საკუთარი სამხედრო იერარქიული სტრუქტურა: ერისთავი < სპასალარი < ათასისთავი, მოგვიანებით ჩნდება: ნაცვალი < ხევისთავი < ციხისთავი < ასისთავი. ყოველი მათგანი ახორციელებდა სამხედრო, ადმინისტრაციულ და ფისკალურ უფლებამოსილებებს. VI-VIII საუკუნეებში საერისთაოების რაოდენობა გაიზარდა.

XI-XV საუკუნეებში საქართველოს სამეფოს მიწები უკვე დაყოფილია: სახელმწიფო, სასეფო საფეოდალო (საერო ფეოდალების და საეკლესიო-სამონასტრო) მიწებად. პირველი იყოფოდა საერისთავოებად და ხევებად, ხოლო მეორე სამოურავოებად.

ამგვარი ტერიტორიული მოწყობა მთელი ფეოდალური ეპოქის განმავლობაში შენარჩუნდა საქართველოში, თუმცა იცვლებოდა მათი სტრუქტურა და შინაარსი.

ruseTis imperia

საქართველოს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის შემდეგ ქვეყნის ადმინიოსტრაციულ ტერიტორიული მოწყობა რუსეთის ინტერესების შესაბამისად მოხდა. მთელს კავკასიას იმპერატორის მიერ დანიშნული მთავარმართებელი მართავდა (შემდგომ მეფისნაცვალი), თვითონ კავკასია კი, ისევე როგორც რუსეთი, გუბერნიებად იყო დაყოფილი. გუბერნიები თავის მხრივ მაზრებად იყოფოდა. გარდა ამისა, ზოგიერთ ტერიტორიაზე, რომლებიც შედარებით გვიან იქნა რუსეთის მიერ დაპყრობილი, გუბერნიების ნაცვლად ოლქები ჩამოყალიბდა. გუბერნიების იმ ნაწილში, სადაც ეროვნული და რელიგიური უმცირესობები ჭარბობდნენ, მაზრების ნაცვლად ოკრუგები შეიქმნა და ისინი გუბერნიის განსაკუთრებულ ნაწილს წარმოადგენდნენ.

XIX საუკუნის ბოლოს საქართველოს ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი თბილისის და ქუთაისის გუბერნიების საზღვრებში იყო მოქცეული. თბილისის გუბერნიაში შედიოდა: თბილისის, გორის, ახალციხის, ახალქალაქის, ბორჩალოს, დუშეთის, თიანეთის, თელავის და სიღნაღის მაზრები და ზაქათალის ოკრუგი, ხოლო ქუთაისის გუბერნიაში - ქუთაისის, შორაპნის, სენაკის, ოზურგეთის, ზუგდიდის, ლეჩხუმის და რაჭის მაზრები, სოხუმის, ბათუმის და ართვინის ოკრუგები. გარდა ამისა, საქართველოს ტერიტორიის ნაწილი ყარსის ოლქში იყო შეყვანილი და ოლთისის და არტაანის ოკრუგები შეადგენდა.

მაზრებში შემავალი სოფლები გაერთიანებული იყვნენ სასოფლო საზოგადოებებში. მაზრის შემადგენლობაში ასევე იყვნენ ქალაქები, რომლებიც მაზრის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდნენ. მაზრები აგრეთვე იყოფოდა საპოლიციო უბნებად.

saqarTvelosdemokratiuli respublika

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დროს შენარჩუნდა მეფის რუსეთის დროს დამყარებული ტერიტორიული მოწყობა და 1919 წელს იმავე ტერიტორიულ ერთეულებში ჩატარდა მაზრების ერობებისა და ოთხი დიდი ქალაქის თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნები.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციამ, რომელიც 1921 წელს იყო მიღებული, ხელახლა განსაზღვრა საქართველოს ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული მოწყობა. საქართველო იყოფოდა 19 ერთეულად – 18 ოლქი და დედაქალაქი თბილისი. ოლქები ძირითადად ემთხვეოდა ყოფილი მაზრების საზღვრებს მცირეოდენი შესწორებით. გარდა ამისა, განსაზღვრული იყო ზოგიერთი ცვლილება. კერძოდ, ახალციხის და ახალქალაქის მაზრები ერთიანდებოდა ახალციხის ოლქად, დუშეთის და თიანეთის მაზრები – ანანურის ოლქად, ოლთისის და არტაანის ოკრუგები – არტაანის ოლქად. ასევე იქმნებოდა სამი ავტონომიური ერთეული: აფხაზეთის (სოხუმის) ავტონომიური ოლქი; სამუსლიმანო საქართველო (ბათუმის მხარე) და ზაქათალას ოლქი. კონსტიტუციით განსაზღვრული დაყოფა ვერ განხორციელდა, რადგან მისი მიღებიდან 4 დღეში მოხდა საქართველოს ანექსია რუსეთის მიერ.

saqarTvelos ssr

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებისთანავე, საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა შეიცვალა. საქართველო დაიყო უფრო მცირე ადმინისტრაციულ ერთეულებად, რაიონებად. რაიონებად დაყოფა 1930 წელს განხორციელდა. მათი რიცხვი 60-ზე მეტი იყო. ასეთი წვრილი დაყოფა, მოსახლეობაზე და მეურნეობაზე მკაცრი კონტროლის განსახორციელებლად გაკეთდა. ასევე შეიქმნა სამი ავტონომიიური ერთეული : აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი. 50-იან წლების დასაწყისში შეიქმნა თბილისის და ქუთაისის ოლქები. პირველში გაერთიანდა მთელი აღმოსავლეთი საქართველო (სამხრეთ ოსეთის გარდა), ხოლო მეორეში დასავლეთ საქართველოს რაიონები (აჭარის და აფხაზეთის გარდა). ამ ოლქებმა სულ ორიოდე წელი იარსება და მერე გაუქმდა.

1989 წელს საქართველოში იყო ორი ავტონომიური რესპუბლიკა, ერთი ავტონომიური ოლქი, 69 რაიონი. აქედან ოთხი ქალაქი: ჭიათურა, ტყიბული, წყალტუბო და გაგრა საბჭოებზე დამოკიდებულ ტერიტორიებად ითვლებოდა და რაიონის სტატუსი ოფიციალურად არ ჰქონდა. ცალკე ერთეულად ითვლებოდა ქალაქები: თბილისი, ქუთაისი, სოხუმი, ბათუმი, გორი, ფოთი, ზუგდიდი და ტყვარჩელი. 4488 სოფელი (ამ სოფლებიდან 174 დაუსახლებელი იყო) გაერთიანებული იყო 942 სასოფლო საბჭოში.

saqarTvelos respublika

1990 წელს საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ გააუქმა სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი. საქართველოს კონსტიტუციის გარდაქმნის ფარგლებში, ცვლილებები შევიდა თვითმმართველობის ნაწილშიც - სასოფლო და საქალაქო საბჭობს ეწოდათ საკრებულოები. მათი არჩევნები ჩატარდა 1991 წლის 31 აპრილს. თუმცა სახელმწიფო გადატრიალების შემდეგ, 1992 წლის დასაწყისში, საკრებულოების უმრავლესობამ თვითლიკვიდაცია გამოაცხადა. 1993 წლიდან ადგილებზე დამყარდა პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობა. ქალაქების მერებსა და რაიონის გამგებლებს ნიშნავდა სახელმწიფოს მეთაური. 1994-1996 წლებში შემოღებული იქნა რაიონების 9 დიდი გაერთიანება – მხარე. მხარე არ წარმოადგენდა ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთეულს. მხარის სახელმწიფო რწმუნებულების ფუნქცია იყო, ზედამხედველობა გაეწია მხარეში შემავალი მუნიციპალიტეტების საქმიანობისთვის. სამხარეო დაყოფა დაახლოებით ემთხვეოდა საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიულ კუთხეებს.

2005 წელს ადგილობრივი თვითმმართველობის სფეროში განხორციელდა საკანონმდებლო ცვლილებები: გაუქმდა ადგილობრივი მმართველობა და თვითმმართველობები სოფლებში, თემებში, დაბებში და ქალაქებში. კანონით განისაზღვრა თვითმმართველი ერთეულის 2 სახე:

დასახლებათა ერთობლიობა – მუნიციპალიტეტი;

თვითმმართველი ქალაქი.

მუნიციპალიტეტები განისაზღვრა ადრე არსებული რაიონების შესაბამისად, ხოლო თვითმმართველი ქალაქები გახდნენ: თბილისი, ბათუმი, ქუთაისი, რუსთავი, ფოთი.

2014 განხორციელებული საკანონმდებლო რეფორმის შედეგად, მიღებულ იქნა ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ახალი კანონი - ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსი, რომლის თანახმადაც საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა ოდნავ შეიცვალა. თვითმმართველი ერთეული განისაზღვრა როგორც მუნიციპალიტეტი – თვითმმართველი ქალაქისა და თვითმმართველი თემის სახით. შეიცვალა შესაბამისი წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოების ფორმირების წესიც.

avtonomiuri respublikebi da mxareebi

avtonomiuri respublikebi

აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა

აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა

mxareebi

კახეთის მხარე
შიდა ქართლის მხარე
ქვემო ქართლის მხარე
იმერეთის მხარე
გურიის მხარე
სამეგრელოსა და ზემო სვანეთის მხარე
სამცხე ჯავახეთის მხარე
რაჭა-ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის მხარე
მცხეთა-მთიანეთის მხარე
საქართველოს დედაქალაქი თბილისი არ შედის არცერთ მხარეში.

municipalitetebi

საქართველოში 76 მუნიციპალიტეტია. აქედან 64 სასოფლო (თვითმმართველი თემი) და 12 საქალაქო (თვითმმართველი ქალაქი) მუნიციპალიტეტია, თუმცა მათ შორის იურიდიული განსხვავება არ არსებობს. ყველაზე დიდი მუნიციპალიტეტია დედაქალაქი თბილისი.

okupirebuli municipalitetebi

ხუთი მუნიციპალიტეტის - ახალგორის, აჟარის, თიღვის, ერედვისა და ქურთის მუნიციპალიტეტების - ტერიტორია ოკუპირებულია რუსეთის მიერ. ამ მუნიციპალიტეტების ორგანოები განთავსებულია თბილისში.